متفکر مفهوم ساز؛ نگاهی اجمالی به آصف بیات؛ یادداشتی از عباس موسایی
“آصف بیات” متفکری همه جانبه بین است. نگاه موشکافانه و همه جانبه ی ایشان، وی را از کلی گویی و تک ساحتی بودن رها ساخته و به سوی تحلیل های عمیقی درباره ی جوامع اکثریت -مسلمان، از جمله ایران رهنمون می سازد.
“بیات” نه در اندیشه و انتزاع توقف می کند و نه آن را نادیده می گیرد، جامعه شناس است، اما در رخدادها متوقف نمی شود. روان شناسی سیاسی و اقتصاد را در تحلیل هایش لحاظ می کند. در برساختن مفاهیم تبیین گر تحولات سیاسی-اجتماعی در جوامع اکثریت-مسلمان ، نقشی اساسی داشته است. نظریه ی پیشروی آرام و سیاست های خیابانی برای توضیح انقلاب ایران و تحولات اخیر کشورهای عربی، مفهوم پسا اسلام گرایی در توصیف رویکردهای فکری-اجتماعی و… جنبش های اخیر در جوامع اسلامی از مهمترین مفاهیم برساخته ی ایشان است.
او تحولات گوناگونی را که در زیر پوست جوامع اسلامی در تکاپو است، موشکافانه مورد وارسی قرار داده و با بهره مندی از آموزه های پست مدرنیست ها، پست سکولاریست ها و پست مارکسیست ها در تبیین ماهیت جنبش های جدید، آنچه تحت عنوان جنبش های پسااسلام گرا می آورد، نظر ورزی می کند. تلاش های کوشندگان این جنبش ها را در راستای هم آهنگی حق طلبی و اسلام خواهی تبیین می کند.
بیات تحولات جهان عرب و آنچه بهار عربی می نامند، را «انقلاب‌های اصلاح‌گرایانه‌ی پسا اسلامی (Post-Islamist Refo-lutions) نامید.
به عبارتی اگر انقلاب ۵۷در ایران در ذیل مفهوم اسلام سیاسی و تحت عنوان انقلاب اسلامی قابل تبیین و توصیف است، تحولات اخیر جهان عرب را نه می توان انقلاب اسلامی نامید و نه می توان در ذیل مفهوم اسلامی سیاسی آنها را توضیح داد. اینها جنبش های پسااسلامیستی اصلاح جویانه اند.
ایشان در توصیف جنبش های پسا اسلام گرایانه می‌گوید: «پسا اسلامی بودن لزوماً به معنای ضد اسلامی بودن یا متضمن سکولار بودن این جنبش‌ها نیست. جنبش‌های پسا اسلامی به مذهب احترام می‌گذارند، اما تمرکز و تاکید آنها بر حقوق شهروندی است. آنها در پی ایجاد دولت‌های دموکراتیک و جوامع پرهیزگارند.»
بیات با نقد رویکرد ذات انگارانه ای که مدعی است اسلام با دموکراسی سازگار نیست، می نویسد؛”تحلیل‌ها باید به سمتی سوق داده شوند که اسلام را پذیرای ارزش‌ها و قواعد دموکراتیک کنند.”
وی بر آن است که؛” پسا اسلام‌گرایی از اساس بنا دارد، بر حقوق به جای وظایف، چندصدایی به جای تک‌صدایی اقتدار‌گرا، نگاه تاریخی به جای نص‌گرایی محض، و آینده به جای گذشته، تأکید کند.”
بیات بر خلاف برخی منتقدان روشنفکری دینی، که در نقد این رویکرد در انتزاع و الفاظ توقف می کنند، و روشنفکری دینی را ممتنع می دانند، این جریان را در ذیل مفهوم پسااسلام گرا قرار داده و جهدهای نظری ایشان را در راستای کم کردن فاصله ی دین و دموکراسی ارزیابی می کند.
به زعم بیات، روشنفکران دینی در کشورهای اکثریت -مسلمان، راه دموکراسی را از لحاظ نظری هموار می کنند. به عبارتی جهدهای نظری روشنفکران و نواندیشان دینی در درک دموکراتیک از دین، در مسیر تقویت دموکراسی در این کشورهاست. رویکرد نظری بیات در گذر از فضای اندیشگی ذات انگار، مونیستی و متصلب به سوی فضایی واقع بینانه، پلورالیستی و گشایش گر، بسی ارزشمند است. مطالعه ی آثار بیات برای پیگیرندگان تحولات در جوامع اسلامی و کوشندگان دموکراسی خواه بسی آموزنده خواهد بود.
مطالعه ی آثار بیات رویکرد ما به مسائل سیاسی، مخصوصاً شناخت جنبش ها را بسیار واقع بینانه تر می کند.
مهمترین آثار ایشان تحت عناوین زیر به فارسی ترجمه شده اند؛
س‍ی‍اس‍ت‌ه‍ای خیابانی: (جنبش ت‍ه‍ی‌دس‍ت‍ان در ایران). م‍ت‍رج‍م اس‍دال‍ل‍ه ن‍ب‍وی. ت‍ه‍ران: ن‍ش‍ر و پ‍ژوه‍ش ش‍یرازه.
زندگی همچون سیاست: چگونه مردم عادی خاورمیانه را تغییر می‌دهند. ترجمه فاطمه صادقی.
مقالات و مصاحبه های بیات در شناخت سیاست و مولفه های آن در جوامع اکثریت -مسلمان، چارچوب تحلیلی گسترده ای در اختیار خواننده قرار می دهد.
منبع: بوی باران